Ung thư biểu mô là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa ung thư biểu mô

Ung thư biểu mô (carcinoma) là một dạng ung thư phát sinh từ các tế bào biểu mô – loại tế bào bao phủ bề mặt ngoài cơ thể, niêm mạc các cơ quan, ống dẫn và tuyến nội tiết. Đây là loại ung thư phổ biến nhất ở người, chiếm khoảng 80–90% tổng số ca ung thư. Ung thư biểu mô có khả năng xâm lấn vào mô lân cận và lan rộng đến các cơ quan xa thông qua đường máu hoặc hệ bạch huyết.

Tế bào biểu mô có mặt ở nhiều vị trí như da, phổi, ruột, gan, tuyến vú, bàng quang. Khi một tế bào biểu mô bình thường trải qua đột biến dẫn đến mất kiểm soát tăng sinh, nó có thể trở thành tế bào ung thư. Nếu không bị tiêu diệt bởi hệ miễn dịch hoặc điều trị sớm, các tế bào này có thể hình thành khối u ác tính với nguy cơ di căn cao.

Theo định nghĩa từ National Cancer Institute, carcinoma được chia thành nhiều phân nhóm dựa trên đặc điểm mô học như biểu mô vảy, tuyến, tế bào nhỏ hoặc tế bào chuyển tiếp, tương ứng với các mô nguồn gốc khác nhau trong cơ thể.

Phân loại ung thư biểu mô

Phân loại ung thư biểu mô chủ yếu dựa trên đặc điểm hình thái học của tế bào ác tính và vị trí phát sinh trong cơ thể. Việc xác định đúng loại carcinoma là nền tảng để lựa chọn chiến lược điều trị chính xác và đánh giá tiên lượng bệnh nhân.

Các nhóm chính của ung thư biểu mô bao gồm:

• Adenocarcinoma (ung thư biểu mô tuyến): phát triển từ tế bào có chức năng tiết dịch hoặc chất nhầy, thường gặp ở phổi, đại trực tràng, tuyến vú, tiền liệt tuyến và tụy.
• Squamous cell carcinoma (ung thư biểu mô tế bào vảy): xuất phát từ lớp tế bào vảy phẳng nằm ở bề mặt da, cổ tử cung, thực quản, khoang miệng và phổi.
• Small cell carcinoma (ung thư biểu mô tế bào nhỏ): có đặc điểm tế bào nhỏ, nhân đậm, phân bào cao, thường gặp nhất ở phổi, có tính chất tiến triển nhanh và dễ di căn.
• Transitional cell carcinoma (ung thư biểu mô chuyển tiếp): phát sinh từ biểu mô lót trong bàng quang, niệu quản, niệu đạo – nơi biểu mô có thể thay đổi hình dạng tùy theo độ căng của cơ quan.

Một số dạng ung thư biểu mô hiếm như adenoid cystic carcinoma (tuyến nước bọt), sebaceous carcinoma (tuyến bã), hoặc Merkel cell carcinoma (tế bào thần kinh da) cũng được xếp loại riêng do đặc điểm sinh học và lâm sàng đặc thù.

Cơ chế sinh ung thư

Ung thư biểu mô hình thành qua một chuỗi các biến đổi di truyền và sinh học phức tạp, dẫn đến việc tế bào biểu mô mất khả năng điều hòa chu kỳ tế bào, tăng sinh không kiểm soát, tránh được chết tế bào theo chương trình (apoptosis) và có khả năng xâm lấn mô lân cận. Các thay đổi này thường tích lũy qua nhiều năm dưới ảnh hưởng của tác nhân nội sinh và ngoại sinh.

Các đột biến gen phổ biến có liên quan đến quá trình sinh ung thư biểu mô:

• Gen ức chế khối u (tumor suppressor genes): p53, RB1 – bị mất chức năng, khiến tế bào không còn kiểm soát được phân chia.
• Gen sinh ung (oncogenes): EGFR, HER2, KRAS – hoạt động quá mức, kích thích tế bào tăng sinh liên tục.
• Gen sửa chữa DNA: BRCA1, BRCA2 – khi bị đột biến sẽ làm tăng nguy cơ tích tụ tổn thương di truyền trong tế bào.

Quá trình tiến triển từ tế bào bình thường đến ung thư trải qua nhiều giai đoạn: tăng sản (hyperplasia), loạn sản (dysplasia), ung thư tại chỗ (carcinoma in situ) và cuối cùng là ung thư xâm lấn (invasive carcinoma). Một số biểu hiện mô học có thể được phát hiện từ sớm thông qua tầm soát và sinh thiết mô tổn thương.

Quá trình sinh ung thư cũng liên quan đến môi trường vi mô khối u (tumor microenvironment), bao gồm tương tác với mô đệm, mạch máu, tế bào miễn dịch và yếu tố tăng trưởng, tạo điều kiện cho khối u phát triển và di căn.

Các yếu tố nguy cơ

Nhiều yếu tố được xác định làm tăng nguy cơ mắc ung thư biểu mô. Những yếu tố này có thể chia thành nhóm tác nhân môi trường, lối sống, sinh học và di truyền. Mức độ nguy cơ phụ thuộc vào thời gian, mức độ phơi nhiễm và tính nhạy cảm của cơ thể.

Các yếu tố nguy cơ phổ biến bao gồm:

• Thuốc lá: là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi, thực quản, tuyến tụy, thận, bàng quang.
• Tia cực tím (UV): gây đột biến DNA trực tiếp, là nguyên nhân chính gây ung thư biểu mô tế bào vảy và tế bào đáy ở da.
• Chế độ ăn uống: thiếu chất xơ, nhiều mỡ động vật liên quan đến ung thư đại trực tràng, tuyến tiền liệt.
• Nhiễm virus: HPV (ung thư cổ tử cung), HBV và HCV (ung thư gan), EBV (vòm họng).
• Yếu tố di truyền: tiền sử gia đình có ung thư, đột biến gen BRCA1/2, Lynch syndrome.

Theo NCI, việc thay đổi hành vi nguy cơ như bỏ thuốc lá, bảo vệ da trước ánh nắng, tiêm vắc xin HPV/HBV, và tầm soát định kỳ là các biện pháp hiệu quả nhằm giảm nguy cơ mắc các loại ung thư biểu mô phổ biến.

Triệu chứng và biểu hiện lâm sàng

Triệu chứng của ung thư biểu mô phụ thuộc vào vị trí và giai đoạn phát triển của khối u. Ở giai đoạn sớm, nhiều loại ung thư biểu mô không gây triệu chứng rõ ràng, khiến bệnh thường bị phát hiện muộn. Khi khối u phát triển và xâm lấn mô lân cận, các triệu chứng mới trở nên rõ rệt hơn.

Một số dấu hiệu chung có thể gặp ở nhiều loại ung thư biểu mô:

• Xuất hiện khối u bất thường dưới da hoặc trong cơ thể
• Chảy máu không rõ nguyên nhân (máu trong phân, nước tiểu, ho ra máu)
• Giảm cân nhanh chóng không chủ ý
• Đau dai dẳng không rõ nguyên nhân
• Mệt mỏi, chán ăn, suy giảm thể trạng

Ví dụ cụ thể: ung thư biểu mô phổi có thể gây ho kéo dài, khó thở, đau ngực; ung thư biểu mô đại trực tràng có thể gây thay đổi thói quen đại tiện, phân đen hoặc máu trong phân; ung thư cổ tử cung biểu hiện bằng ra huyết âm đạo bất thường hoặc đau khi giao hợp. Phát hiện các triệu chứng này kịp thời có ý nghĩa quan trọng trong chẩn đoán sớm và nâng cao hiệu quả điều trị.

Chẩn đoán ung thư biểu mô

Chẩn đoán ung thư biểu mô cần kết hợp giữa khám lâm sàng, xét nghiệm cận lâm sàng và sinh thiết mô. Sinh thiết vẫn là tiêu chuẩn vàng giúp xác định chính xác loại ung thư và đặc điểm mô học. Việc chẩn đoán không chỉ xác định bệnh, mà còn đánh giá mức độ lan rộng và hướng dẫn điều trị.

Các bước chẩn đoán thường bao gồm:

• Chẩn đoán hình ảnh: chụp X-quang, siêu âm, CT, MRI để phát hiện khối u, đánh giá kích thước và xâm lấn.
• Sinh thiết: lấy mẫu mô để phân tích dưới kính hiển vi, xác định loại tế bào ung thư và mức độ biệt hóa.
• Xét nghiệm dấu ấn ung thư: PSA (tuyến tiền liệt), CEA (ruột), CA 125 (buồng trứng), CA 19-9 (tụy)...
• Chẩn đoán phân tử: giải trình tự gen khối u để xác định đột biến (EGFR, KRAS, HER2) phục vụ điều trị nhắm trúng đích.

Sự phát triển của công nghệ sinh học đã cho phép cá thể hóa việc chẩn đoán, cho phép lựa chọn điều trị chính xác hơn, nâng cao khả năng kiểm soát bệnh.

Phân loại giai đoạn và tiên lượng

Việc phân giai đoạn ung thư biểu mô được thực hiện theo hệ thống TNM do Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (AJCC) công bố. Mỗi chữ cái đại diện cho một thông số quan trọng:

Dựa trên tổ hợp TNM, ung thư được chia thành 4 giai đoạn chính (I–IV). Giai đoạn I là ung thư khu trú, tiên lượng tốt, điều trị triệt để; giai đoạn IV là ung thư di căn xa, tiên lượng dè dặt và cần điều trị toàn thân.

Tiên lượng bệnh phụ thuộc vào nhiều yếu tố như giai đoạn phát hiện, loại mô học, mức độ biệt hóa, chỉ số phân bào, tình trạng sức khỏe tổng thể và phản ứng với điều trị. Việc phân giai đoạn chính xác là cơ sở quyết định kế hoạch điều trị hiệu quả.

Chiến lược điều trị

Điều trị ung thư biểu mô được cá thể hóa theo loại ung thư, giai đoạn bệnh và đặc điểm sinh học khối u. Mỗi bệnh nhân có thể cần kết hợp nhiều phương pháp để đạt hiệu quả tối ưu. Các chiến lược chính bao gồm:

• Phẫu thuật: phương pháp triệt để cho ung thư khu trú; có thể kết hợp lấy hạch hoặc tái tạo mô.
• Xạ trị: dùng tia ion hóa tiêu diệt tế bào ung thư; hiệu quả trong ung thư vùng đầu – cổ, vú, cổ tử cung.
• Hóa trị: dùng thuốc gây độc tế bào để điều trị toàn thân, thường áp dụng cho giai đoạn tiến triển hoặc di căn.
• Liệu pháp nhắm trúng đích: dùng thuốc ức chế hoạt động của protein đột biến trong tế bào ung thư (EGFR, HER2, ALK...)
• Miễn dịch trị liệu: kích hoạt hệ miễn dịch chống lại tế bào ung thư (PD-1, CTLA-4 inhibitors)

Theo NCI Treatment Types, các liệu pháp hiện đại như CAR-T, vaccine ung thư và tổ hợp liệu pháp đang mở ra hướng đi mới cho điều trị các dạng ung thư biểu mô kháng trị.

Tiên lượng và theo dõi lâu dài

Tiên lượng của ung thư biểu mô phụ thuộc mạnh mẽ vào thời điểm phát hiện bệnh. Ở giai đoạn I, tỷ lệ sống sau 5 năm có thể trên 80–90% với nhiều loại ung thư như vú, cổ tử cung, tuyến giáp. Tuy nhiên, nếu phát hiện ở giai đoạn IV, khả năng sống sót thường giảm xuống dưới 20%, đặc biệt với ung thư tụy, phổi, dạ dày.

Sau điều trị, bệnh nhân cần được theo dõi định kỳ để phát hiện sớm tái phát hoặc biến chứng muộn do điều trị (xơ mô, suy cơ quan, ung thư thứ phát). Các biện pháp theo dõi gồm: chụp CT hoặc MRI định kỳ, nội soi, xét nghiệm dấu ấn, kiểm tra gen tái phát.

Chăm sóc sau điều trị cũng cần chú trọng tới phục hồi chức năng, tâm lý, dinh dưỡng và hỗ trợ xã hội để nâng cao chất lượng sống. Việc duy trì lối sống lành mạnh, tuân thủ y lệnh và tái khám định kỳ giúp giảm nguy cơ tái phát và kéo dài thời gian sống thêm.

Kết luận

Ung thư biểu mô là loại ung thư phổ biến nhất ở người, có thể xuất hiện tại nhiều cơ quan và gây hậu quả nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Với sự phát triển của y học chính xác, sinh học phân tử và liệu pháp nhắm trúng đích, việc chẩn đoán và điều trị ung thư biểu mô ngày càng được cá thể hóa và tối ưu hóa. Tuy nhiên, phòng ngừa và tầm soát sớm vẫn là chiến lược then chốt để giảm tỷ lệ tử vong do bệnh này. Nhận thức cộng đồng, chính sách y tế chủ động và tiếp cận công nghệ mới sẽ là nền tảng để kiểm soát ung thư biểu mô trong thập kỷ tới.